Hiperkaliemią (hiperkalemią, hiperpotasemią) nazywamy zaburzenie równowagi wodno-elektrolitowej, w którym stężenie jonów potasu (K+) w surowicy przekracza 5,2 mmol/l. Jej pierwszym objawem mogą być osłabienie siły mięśniowej i zaburzenia rytmu serca. Najpoważniejszym skutkiem hiperkaliemii jest toksyczny wpływ na serce, który może się przejawiać nawet migotaniem komór szybko prowadzącym do śmierci. Natomiast do najczęstszych przyczyn tego groźnego dla życia zaburzenia należą: przyjmowanie leków zmniejszających wydalanie potasu z moczem oraz przewlekła choroba nerek.
Potas odpowiada za kurczliwość mięśni, przewodzenie impulsów nerwowych i obniżanie ciśnienia tętniczego. Tylko 2% jonów potasu znajduje się w płynie pozakomórkowym i aż 98% - wewnątrz komórek. Tak duża dysproporcja stężeń (utrzymywana dzięki tzw. pompie sodowo-potasowej) jest konieczna do zachowania objętości komórek i przekazywania sygnałów w postaci impulsów elektrycznych. Ma to szczególne znaczenie w prawidłowym funkcjonowaniu mięśni, układu nerwowego i układu przewodzącego serca.
Przyczyny hiperkaliemii
Hiperkaliemia rozwija się dyskretnie, często nie dając żadnych objawów. Jak do niej dochodzi? Wśród najczęstszych przyczyn znajduje się zaburzone wydalanie potasu przez nerki wraz z moczem, ponieważ są one najważniejszym organem regulującym stężenie potasu. Nieprawidłowe wydalanie potasu z organizmu może nastąpić m.in. w następstwie niewydolności nerek, niedoczynności nadnerczy lub działania leków, które zmniejszają wydalanie potasu przez nerki – takich jak leki moczopędne oszczędzające potas (spironolakton, triamteren, amiloryd), niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ), inhibitory konwertazy angiotensyny. Długotrwałe nadużywanie tych leków może wywoływać hiperkaliemię, zwłaszcza w połączeniu z odwodnieniem lub spożywaniem owoców bądź warzyw z dużą zawartością potasu. Przyczyną nadmiernej ilości potasu w organizmie może być również niekontrolowane stosowanie suplementów diety zawierających potas – dotyczy to zwłaszcza chorych z niewydolnością nerek lub osób w podeszłym wieku.
Trzecią co do częstości przyczyną jest uwalnianie dużej ilości potasu z komórek. Dzieje się tak np. przy rozpadzie guza nowotworowego lub dużych krwiaków, kwasicy cukrzycowej lub metabolicznej (np. w zatruciu). Nagłą hiperkaliemię może również wywołać odwodnienie.
Objawy hiperkaliemii
Łagodna hiperkaliemia (5,3—5,9 mmol/l) zwykle przebiega bezobjawowo. Objawów może również nie dawać powoli narastająca hiperkaliemia, nawet ciężka, przy której stężenie potasu przekracza 6,5 mmol/l.
Do wczesnych, łagodnych objawów należą: osłabienie mięśni przejawiające się trudnością z chodzeniem, wstawaniem lub szybkim męczeniem się, a także zaburzenia rytmu serca: bradykardia (rytm serca poniżej 60 uderzeń na minutę) i dodatkowe skurcze odczuwane jako kołatania serca. Tego typu objawy wymagają konsultacji z lekarzem, gdyż następstwem nieleczonej hiperkaliemii może być porażenie wiotkie mięśni. Jeśli hiperkaliemia jest ciężka (powyżej 6,5 mmol/l), objawy są bardzo nasilone. Występują np. silne zawroty głowy, nagłe omdlenie lub utrata przytomności, wymagające natychmiastowego wezwania pogotowia ratunkowego, ponieważ w skrajnie ciężkiej hiperkaliemii może dojść do trzepotania lub migotania komór.
Hiperkaliemia w zapisie EKG
Zmiany w zapisie EKG zależą od stopnia hiperkaliemii. Wraz ze wzrostem stężenia potasu ponad normę nasilają się obserwowane nieprawidłowości.
Jak wspomniano, do kardiologicznych objawów łagodnej i umiarkowanej hiperkaliemii należą bradykardia i skurcze dodatkowe (zaburzające prawidłowy rytm serca). Jednak prawdopodobieństwo wystąpienia zmian w EKG jest największe dopiero u chorych z bardziej nasiloną, ciężką hiperkaliemią, kiedy stężenie potasu w surowicy przekracza 7 mmol/l.
Na ogół pierwszymi widocznymi w EKG (rzadko obserwowanymi u osób z łagodną i umiarkowaną hiperkaliemią) zmianami są spiczaste, uniesione załamki T i skrócone odstępy QT. W umiarkowanej hiperkaliemii (do około 7,5 mmol/l) występują: poszerzenie zespołów QRS, spłaszczenie lub zanik załamków P i wydłużenie odstępów PQ. W ciężkiej hipokaliemii obecne są bloki (powyżej 7,5 mmol/l) przewodzenia i dochodzi do trzepotania (w zapisie EKG widoczne jako regularna sinusoida) lub migotania komór (nieregularna sinusoida), może też wystąpić asystolia (pozioma linia). Każda z tych zmian w zapisie (z wyjątkiem spiczastych załamków T) wymaga natychmiastowej interwencji medycznej. Przy stężeniu potasu powyżej 12 mmol/l następuje zatrzymanie akcji serca.
Należy przy tym zaznaczyć, że zmiany w EKG nie występują u wszystkich pacjentów. W jednym z badań odnotowano je u 43% pacjentów ze stężeniem potasu od 6 do 6,8 mmol/l i u 55% ze stężeniem ≥ 6,8 mmol/l. Hipokaliemię potwierdza się zatem również w oparciu o inne badania. Zawsze jednak przy jej podejrzeniu warto ocenić jej wpływ na serce, wykonując badanie EKG. Z drugiej strony, to właśnie elektrokardiogram jako pierwszy może ujawnić obecność hiperkaliemii – można ją wykryć przypadkiem w rutynowym badaniu podczas oceny czynności serca z powodu innego wskazania.
Czasami sztuczne wywołanie silnej hiperkaliemii, skutkującej zatrzymaniem akcji serca, jest konieczne. Tzw. płyn hiperkaliemiczny podaje się podczas operacji wymagającej zastosowania krążenia pozaustrojowego w trakcie operacji serca.